Aşağıda okuyacağınız makale Mustafa Çokay tarafından “Orta Asya ve Sovyet Rusya’da Enver Paşa” başlığıyla kaleme alınarak, 15 Haziran 1923 tarihli ‘Doğu-Batı’ (Orient et Occident) isimli bir Fransız dergisinde yayımlanmıştır. Makale Çokay’ın çok mühim tespitlerini içermektedir. Enver Paşa’nın Moskova ile ilişkileri, Türkistan’da niçin başarısız olduğunun sebeplerini ortaya koymaktadır. Dönemin Türkistan aydınlarının kendisine yazdığı mektuplarla verdikleri bilgiler çerçevesinde Enver Paşa’yı değerlendiriyor.

Orta Asya ve Sovyet Rusya’da Enver Paşa

Mustafa Çokay

Bolşevik gazetelerindeki haberler ile Türkistan ve Afganistan’dan gelen mektuplara göre Enver Paşa, 4 Ağustos 1922 tarihinde Doğu Buhara’nın Belcuvan kasabasında vefat etmiştir. Osmanlı Ordusu Başkomutanı’nın bir Bolşevik kampında bulunması, Enver Paşa’nın rakiplerini şaşırtmamıştı. Onlar, bu durum karşısında, ‘Enver Paşa’dan herşey beklenir’ dediler. Moskova ile iki yıl süren iyi ilişkilerinin ardından Enver Paşa, Orta Asyalı ihtilal karşıtlarının yanında yer aldığında da aynı durum söz konusu olmuştu.

Bazılarına göre Enver Paşa, Bolşevik desteğini Orta Asya Müslümanlarının bağımsızlığı uğruna kullanmak istedi. Pravda gazetesine göre, daha önce öldürülmüş olan Cemal Paşa dâhil bazı kişiler, Enver Paşa’nın bu hareketini ‘şöhret düşkünlüğü ve popüler olma hırsı olarak değerlendirmişlerdi.’ Pravda gazetesinin ifadesini örnek verdim; çünkü bunları 1922′de Avrupa’da Cemal Paşa’yla yaptığımız görüşme sırasında kendisi aynen söyledi.