КIТАПҚҰМАР ӘЛИ ӘМIРI ӘПЕНДI НЕМЕСЕ «ДИУАНИ ЛҰҒАТ ӘТ-ТҮРКТIҢ» ТАБЫЛУ ХИКАЯСЫ
Сондықтан да Әли Әмiрi әпендi есiмi осы еңбектiң авторы Махмұд Қашғаримен бiрге аталуға әбден лайықты.
Бiз Түркия елi туғанына 1000 жыл толуын атап өтуiне орайластырып әзiрленген осы мақаланы даярлауға доктор Мұхтар Тауфикоғлының Әли Әмiрi әпендi туралы жазған монографиясын (авторға алғысымыз шексiз) пайдаландық.
Шектен асқан кiтапқұмарлық
Әли Әмiрi әпендi 1857 жылы Осман Патшалығының шығыс аймағындағы Диярбақыр қаласында дүниеге келген. Бала кезiнен оқуға, зерттеуге құштар болды. Сегiз-он жасында көне ғимараттардың маңдайшаларындағы жазуларды оқып-бiлуге ынтықтық танытқан. Сонымен қатар өлеңдi де жақсы көретiн. Жады күштi жеткiншек тоғыз жасында бес жүзден астам ақынды қамтыған Невадирүл Асар атты еңбектегi төрт мың жол өлеңдi жаттап алыпты. Жас кезiнде көркем хатқа (каллиграфия) көңiл бөлген Әли Әмiрi әпендi бұл салада табысты болған көрiнедi. Өйткенi ол жазған Құран аяттары мен пайғамбарымыздың хадистерi Диярбақыр қаласындағы мешiттерге iлiнген едi.
Бiрақ, бәрiнен де оның кiтапқа құмарлығы басым болды.
Оның кiтапқұмарлығы әкесiнiң сауда жұмыстарына да кесiрiн тигiздi. Әкесi он бес жасқа толғанында Әли Әмiрi әпендiге дүкен ашып берiп, саудаға баулуды жөн көрдi. Бiрақ Әлидiң көңiлi ақшада емес, кiтапта едi. Дүкендi басқарып тұрғанда клиентке емес, кiтапқа көбiрек көңiл бөлдi. Аларман келгенде: «Тауар әне тұр. Бағасы да мынау. Рас алатын болсаң — сөресiнен түсiрiп берейiн, әйтпесе менi босқа әуре қылма!» — дейтiн. Дүкен иесiнiң өзiне жақсы көңiл бөлмегенiн көрген тұтынушылар тауар алмай кетiп қалып жүрдi. Әкесi баласының саудаға икемi жоқ екенiн бiлiп, оны дүкеннен босатты.
Әли Әмiрi әпендi кiтап оқумен шектелмей, өзi де кiтап жазды. Оның алғашқы шығармасы көне мәтiндер мен бейiттердiң құлпытастардағы өлеңдердi негiзге алып жазған Диярбақырдық ақындар жинағы болды. Кейiн басқа да кiтаптары баспадан жарық көрдi.
Саудадан кейiнгi еңбек жолын мемлекеттiк мекемелерде хатшы болып бастады. Ол Диярбақыр, Салоники, Адана, Лесковик, Қыршаһар, Траблұсшам, Елазығ, Ерзұрым, Яня, Ишқодра, Халеп және Йемен сияқты Осман патшалығының көптеген қалаларында қызмет iстедi. Кiтаптарға көбiрек көңiл бөлу үшiн 1908 жылы 51 жасында ол өз еркiмен зейнетке шықты.
Әли Әмiрi әпендi кiтап оқумен бiрге кiтап жинауға да аса құмар едi. Тарих, әдебиет, биография және библиография салаларындағы құнды кiтаптар мен құжаттар барын естiсе, оларды сатып алмай тыныш таппайтын. Қол жеткiзген кiтапты, мүмкiн болса, iшпей-жемей үнемдеген ақшасына сатып алып, мүмкiн болмаса, күндiз-түн демей, кiтаптың көшiрмесiн өзi жасап шығатын. Осынау әсiре кiтапқұмарлық салдарынан Әли Әмiрi әпендi үйленбедi, балалы-шағалы да бола алмады.
Зейнетке шыққаннан кейiн ол қалған өмiрiн Стамбулда, кiтаптар арасында өткiзе бастады. Кешкiсiн қаланың зиялы қауымы көптеп келiп кететiн Диванжолындағы Диярбақыр шайханасына барып, достарымен әңгiмелесiп жүрдi. Бұл жөнiнде доктор Мұхтар Тауфикоғлы былай дейдi: «Достары дегенiм оқушылары, ашып айтқанда оқушысы сияқты болып кеткен жора-жолдастары. Бiрақ қандай оқушылар? Олардың әр қайсысы өз саласында атаққа шыққан ғалым және ойшыл немесе кiтабы шыққан мықты жазушылар. Әңгiме деп отырғаным да, жай әңгiме емес, дәрiс. Жасы бiрталайға келiп қалған әлгi адамдардың барлығы да үйренуге ерекше құлшыныс танытатын оқуға жаңа түскен баладай Әли Әмiрi Әпендiнiң айналасын орап алып, ұдайы бiрдемелер сұраумен болады. Кейбiр ғылыми мәселелердегi күдiктерiн сол сұрақтармен сейiлтуге тырысатын. Бiлмеген деректер мен бұлақтарды Әли Әмiрi әпендiден сұрайтын. Жаңа кiтаптарды содан танып бiлетiн. Қорытып айтқанда, айналасындағылар Әли Әмiрi әпендiден негiзiнен зор бiлiм алып жүрдi».
«Диуани лұғат әт-түрктi» табуы
Ол оқиға былай болған едi. Әли Әмiрi мырза өзiнiң сыралғы, сыйлас адамы сахаф Бұрханға бiр күнi әдетiнше соғып:
– Бәке, бiзге жарайтындай кiтап қолыңа әлi түскен жоқ па? — деп сұрады.
– Әлеке, бiр кiтап келдi. Бiрақ иесi атасының құнын сұрап отыр. 30 лираға сатамын дейдi. Мұншама ақшаны, оқу-ағарту министiрлiгi бөлiп бермесе, екiнiң бiрi қалтасынан шығара алмайды ғой. Сосын министрлiктен адам шақырттық. Олар 10 лираға арзиды деген едi.
Әли Әмiрi мырза кiтапты қолына алып көргенде, қуаныштан жүрегi жарыла жаздады. Бұл — Осман патшалығындағы дүйiм зиялы жұрттың ғасырлардан берi атын естiп, өзiн таба алмай жүрген «Диуани лұғат әт-түрк» деген белгiлi кiтап едi. Мұның әлемде бiр нұсқасы ғана бар, екiншiсi жоқ деп естiген. «Апырмай, мынау сол бiрегей нұсқа болса керек», — деп ойлады.
Әли Әмiрi мырза iшкi толқуын әрең басып: «Бәке, өзiң қонаққа шай бергендi де қойыпсың ғой», — деп қалжыңға басып, сөздi басқа жаққа бұрды. Кiтапты бiр олай, бiр бұлай аударып, елемегендей болып: «Махмұд Қашғари деген кiм өзi?» деп сұрап қалды.
– Қайдан бiлейiн. Көп оқымыстының бiрi шығар.
– Дегенмен, кiтаптың аты кiтап қой. Бiр еңбек жазу үшiн көп уақыт жұмсалады. Осы кiтаптың да авторы көзiнiң майын тауысып талай уақытын жұмсаған көрiнедi. Мұны мұқаба iшiндегi түрлi-түстi безендiрiлiп салынған өрнектерден аңғаруға болады. Оқу-ағартушылар 10 лира берген болса, мен 15 лира берейiн де алайын.
– Жоқ, болмайды. Иесi 30-дан кемге берме деп қасарысып тұр.
– Оның денi сау ма? Үй емес, кiтап сатып жатқан жоқ па?
– Ол айтқаның жөн ғой. Бiрақ мүсәпiр бiр кемпiр.
– Кемпiр ме! Онда ақшаға мұқтаж болған жан десеңшi.
– Солай ғой. Ақша керек болмаса, кiм кiтап сатады?
– Онда, оған бiздiң септiгiмiз тисiн. Бұл кiтапты қалаған бағасына алайын.
Сыртқа шығып, төңiректегi достарын бiр-бiрлеп қыдырып, бiр-екi лирадан қарыз сұрап, ақырында қажеттi ақшаны жинады. Үш сары лираны сахафтың өзiне сыйға тартып, 33 лираға әлгi кiтапты сатып алды.
Үлкен толқу үстiндегi Әли Әмiрi әпендi алғашында кiтапты ешкiмге көрсеткiсi келмедi. Онысы — кiтапты қызғануынан, әрi оны жоғалтып алам ба деп сақтану едi. Сол кездiң атақты зиялылары Зия Гөкалп, Фуад Көпiрiлi сынды адамдарды да кiтапқа жолатпады. Кiтапты тек өзi жақсы көретiн шәкiртi Килистiк Рыфат әпендiге ғана көрсетiп жүрдi.
Әли Әмiрi әпендi сатып алған уақытта кiтап тозып, түбi түсiп, беттерi араласып кеткен бiр жағдайда едi. Кiтап беттерiнiң нөмiрлерi де болмағандықтан, парақтары түгел ме, кем бе — белгiсiз едi. Әли Әмiрi әпендi мұны анықтау жұмысын Килистiк Рыфат әпендiге тапсырды. Ол екi ай бойы кiтапты үш рет оқып шықты. Кiтаптың толық екенi анықталды. Килистiк Рыфат әпендi кiтаптың араласқан беттерiн орын-орнына қойып, беттедi. Әли Әмiрi әпендi осынау қызметiне сыйлық ретiне оған бiр үйiн тарту еткiсi келдi. Бiрақ, Килистiк Рыфат әпендi мұны қабылдамады. Кiтапты жариялап, көпшiлiктiң игiлiгiне жарату — өзiне ең үлкен сыйлық болатынын айтты.
«Диуани лұғат әт-түрктiң» баспадан жарық кӨруi
Дегенмен Әли Әмiрi әпендi кiтапты дереу жариялағысы келмедi. Ол одан бұрын, кiтапты тапқаны үшiн өзiне мақтау, мадақтау, марапатталу жасалуын күткен сияқты. Мұны да көп көрмеген дұрыс болар. Өйткенi, өнер құрметтеумен көгередi, асқақтайды. Әли Әмiрi әпендi дүние-мүлiк пен мал жинауға онша мән бермейтiн. Оның күткенi тек құрмет пен марапаттау едi.
Кiтаптың баспадан жарық көруiн Зия Гөкалп та қалады. Ол Килистiк Рыфат әпендiге былай деп жүрдi: «Рыфат, мен ғашықтық, махаббат деген нәрсенi бiлмейтiн едiм. Бiрақ осы кiтапқа ғашық болдым. Оны көру үшiн не керек болса iстедiм, бiрақ көре алмадым. Дегенмен өзiме өзiм серт бердiм, бiз бұл кiтапты қолға түсiрейiк және дереу баспадан шығарайық. Осы қазынаның кiлтi сенде екенiн бiлемiн. Маған көмектес, осы кiтапты құтқарып қалайық. Бүкiл түркi мәдениетiне сыйға тартайық. Маған осының лажын айт!»
Расында бұл мәселенiң шешiмiн Килистiк Рыфат әпендi бiлетiн. Оның шешiмi, Бас уәзiр Талғат Пашаның iске араласып, Әли Әмiрi әпендiден осы кiтапты жариялауын сұрауы едi. Бiрақ мұны қалай iске асыруға болатын едi? Зия Гөкалп бұл мәселеде «Иттихат ве Теракки» (Ынтымақтастық және Даму) партиясындағы әрiптесi Бас уәзiр Талғат Пашаны көндiре алатынын айтты.
Сөйтiп жоспар iске асырылды. Әли Әмiрi әпендiнi жақын жолдасы заң министрi Ибраһим мырза үйiне шайға шақырды, Бас уәзiр министрдiң үйiне кездейсоқ келе қалғансыды. Таныстыру кезiнде үй иесiнен Әли Әмiрi әпендiнiң атын естiген лауазымды адамдар, атап айтқанда Бас уәзiр Талғат Паша мен қасында ерiп келген бiрнеше министр дүр етiп орындарынан қайта тұрды. Алдымен Талғат Паша Әли Әмiрi әпендiге жақын келiп: «Тақсыр ұстаз, сiздiң қасиеттi қолыңызды сүю абыройына ие болғым келедi», — деп, қайта-қайта қолын сүйдi. Өзге министрлер де солай iстедi. Әли Әмiрi әпендi осы кездесудi кейiн жолдастарына былай деп әңгiмеледi: «Мен сол түнi бәлкiм 33 рет астапыралла дедiм. Мен «астапыралла, қойыңдар» деген сайын олар қолымды, шапанымның етегiн сүюге ұмтылды. Осы рәсiмнен кейiн ешбiреуi отырған жоқ. Түрегеп қол қусырып тұрды. Мен өзiмдi Патша Сүлеймендей сезiнсем де, олардың менi осыншама қошаметтеуiнен мазасызданып: «Өтiнемiн, отырыңыздар», — дей бердiм. Ақырында олар отырды. Менен рұқсат алып, тарих және әдебиетке қатысты сұрақтар қойды. Мен жауап бердiм. Олар маған алғыстарын жаудырып жатты…»
Осы кездесуде Бас уәзiр Талғат Паша «Диуани лұғат әт-түрк» турасында мәлiмет алды. Әли Әмiрi әпендi мәлiмет бергеннен кейiн, Талғат Паша орнынан тұрып, осы әйгiлi еңбектi жариялауға рұқсат етуiн сұрады. Әли Әмiрi әпендi мұны шартты түрде қабыл алды. Оның шарты — еңбектi баспаға Килистiк Рыфат әпендi ғана дайындасын дедi. Оның бұл талабын қабыл алған Талғат Паша сонымен қатар оған өзiн жоғары деңгейде бiр қызметке тағайындау туралы ұсыныс жасады. Бiрақ Әли Әмiрi әпендi оны қабылдамады.
«Диуани лұғат әт-түрк» садақасы
Кiтапты баспаға дайындау жұмыстары басталғаннан кейiн Талғат Паша Әли Әмiрi әпендiге 300 лира сыйлық жiбердi. Әли Әмiрi әпендi бұл сыйлықты қабылдамады. Оның орнына мынадай ұсыныс жасады: “Қадыр бiлгендiгiңiзге рахмет айтамын. Бiрақ бұл ақшаны қабылдай алмаймын. Өйткенi оны қабылдаған уақытта, отаныма, елiме iстеген тамшыдай қызметiме ақы алған боламын. Бұл менiң ар-ожданыма ауыр тиедi. Сондықтан, рахмет айта отырып, ақшаны қайтардым. Сiз осы ақшаны мұқтаж болып отырған ар-намысы бар кедей отбасыларға таратып берсеңiз — мен де, Құдай да риза болмақ. Бұл садақаның аты — «Диуани лұғат әт-түрк садақасы» болсын».
Килистiк Рыфат әпендiнiң кiтапқа кӨрсеткен үлкен құрметi
Килистiк Рыфат әпендi кiтапты баспаға дайындау үшiн Әли Әмiрi әпендiден алды. Алуын алғанмен оны қоятын жер таба алмады. Жоғалтып алудан қорқып, сақтайтын қауiпсiз жер iздедi. Алдымен ұлттық кiтапханаға апарды. Кiтапхананың бастығы үзiлдi-кесiлдi қарсы болды: «Күнiне жүздеген оқушы келiп-кетедi. Бiреу оны алып кетiп қалса, мен қайтып жауап беремiн. Кешiрiңiз, ала алмаймын», — дедi. Бұдан кейiн Вефа атындағы орта мектепке барды. Осы мектептiң темiр сейфi бар едi. Мектеп директоры Акиф мырза: «Бұл үлкен жауапкершiлiк, көтере алмаймын», — деп, маңына жолатпады. Ол жерден қалалық оқу ағарту мекемесiнiң бухгалтериясына барды. Бухгалтер Сытқы мырза да темiр сейфiне кiтапты сақтай алмайтынын айтты. Одан үмiт үзгеннен кейiн, қалалық баспахананың сейфiне қойғысы келдi. Бiрақ баспаның директоры Хамит мырза: «Жоқ, әсте болмайды. Бiздiң баспахана ағаштан жасалған. Өрт шығып жатса, кiтап жанып күл болса, менi дарға астырасың. Алмаймын, басқа жаққа апар», — дедi.
Ақыры, Килистiк Рыфат әпендi кiтапты бiр қалтаның iшiне салып, үйде ұстауға мәжбүр болды. Қабырғаға үлкен шеге қаққызып, соған iлiп қойды. Балаларын күзетке тұрғызды. Өрт бола қалған жағдайда, алдымен осы кiтапты сыртқа шығаруларын тапсырды. Түнде әлгi қалтаны жастығының астына қойып ұйықтады. Сөйтiп, бiр жарым жыл дегенде, кiтап баспаға дайын болды.
«Диуани лұғат әт-түрк» турасындағы маңызды бағалаулардың бiрiн тағы Әли Әмiрi әпендi жасады: «Бұл кiтап емес, Түркiстан елi. Түркiстан емес, бүкiл әлем. Түркi мәдениетi, түркi тiлi осы кiтап арқылы басқаша жарқырайтын болады». Тағы бiр сөзiнде «түркi тiлiнде бүгiнге дейiн осындай екiншi бiр кiтап жазылған жоқ. Бұдан кейiн де жазылуы мүмкiн емес. Бұл кiтапқа шынайы баға беру керек болса, дүниенiң қазыналары оны жасай алмайды», — дейдi.
Әли Әмiрi әпендi бүкiл кiтаптарын ұлтына сыйлайды
Әли Әмiрi әпендi бүкiл саналы өмiрi бойына азаптанып, шығындалып жинаған аса құнды қолжазба кiтаптары мен құжаттарын, ақы сұрамай, ұлтына тарту еттi. Сол үшiн Стамбулдың Фатих ауданындағы Файзолла әпендi медресесiн кiтапханаға айналдырды да, оның бүкiл кiтаптарын осында орналастырды. Жора-жолдастары мен тамыр-таныстарының өтiнiшiне қарамастан, бұл кiтапханаға өзiнiң аты берiлуiне үзiлдi-кесiлдi қарсы болды. Ол кiтапхананың «Милләт (Ұлт) Кiтапханасы» деп аталуын қалады. Мiне бұл, оның ұлтына риясыз қызмет етуiнiң нақты көрiнiсi болып табылады.
Қазiргi таңда күнiне жүздеген оқырман пайдаланып жүрген осы кiтапханаға Әли Әмiрi әпендi 4.500 қолжазба кiтап, 12 мың баспа кiтап, жалпы 16.500 кiтап сыйлаған-ды. Солардың iшiнде аса құнды кiтаптар мен құжаттар да баршылық. «Диуани лұғат әт-түрк» осылардың бiрi. Кезiнде Венгрия Ғылым Академиясы «Диуани лұғат әт-түрктi» сатып алу үшiн 10 мың алтын бергенде, Әли Әмiрi әпендi iркiлместен керi қағып, былай деген: «Мен бұл кiтаптарды ұлтым үшiн жинадым. Дүниенiң бүкiл алтындарын алдыма қойсаңдар, «Диуани лұғат әт-түрк» түгiл, қайсы бiр кiтабымның бiр тал парағын да айырбастамаймын. Менiң ендiгi арманым — осы кiтаптарды халқымның ұл-қыздары пайдаланып жүргенi».
Осыған ұқсас, тiптi мұнан да тартымды басқа бiр ұсыныс Франциядан жасалды. Француздар Әли Әмiрi әпендiнiң бүкiл кiтаптары үшiн 30 мың алтын, сонымен бiрге оның атына Парижде бiр кiтапхана ашу, жоғары айлық, өзiне жеке қызметкерлер тағайындауды ұсынды. Әли Әмiрi әпендi бұны да ойланбастан керi қақты.
Ұлттық мәдени мұраның сақталуында осыншама сезiмтал болған, әр түрлi материалдық мүдделердi iркiлместен керi қаққан Әли Әмiрi әпендi үш күн ауырып төсек тартып жатқаннан, кейiн 1924 жылғы 23 қаңтар күнi көз жұмды. Ол, Стамбулдағы әйгiлi Фатих мешiтiнiң зиратына жерлендi. «Диуани лұғат әт-түрк» авторы Махмұд Қашғаридiң мың жылдығы тойланатын бұл күндерде Әли Әмiрi әпендiнi де еске алып, «Жатқан жерi торқа болсын! Барған жерi ұжмақ болсын!» деймiз. Ұлтына қарымтасыз қызмет еткен Әли Әмiрi әпендiнiң есiмiн тек түрiк халқы ғана емес, бүкiл түркi дүниесi мәңгiлiк жүрегiнде сақтайды.
Стамбул