KAZAKİSTAN’DA KOZI KÖRPEŞ – BAYAN SULUV TÜRKİYE’DE TAHİR İLE ZÜHRE

Geçtiğimiz günlerde Kapı Yayınevi’nden bana iki kıymetli kitap ulaştı. Bu kitaplar, değerli hocam Prof. Dr. Fikret Türkmen’in kaleminden çıkan önemli eserler: Tahir ile Zühre ve Aşık Garip Hikayesi. Hocama ve Kapı Yayınevi’ne bu kıymetli eserleri bizlere sundukları için teşekkür ediyorum.

Bu yazımda, Tahir ile Zühre hikayesini tanıtmak istiyorum. Zira bu hikaye, Prof. Dr. Fikret Türkmen’in de kitabında belirttiği gibi, Kazak halk edebiyatında çok meşhur olan Kozı Körpeş ve Bayan Suluv destanıyla çok büyük benzerlikler taşıyor. Bu benzerlik, Kıpçak ve Oğuz boylarının halk edebiyatının ortak kültüre dayanan dinamik yapısını göstermesi açısından oldukça dikkat çekicidir.

Hatta bazı araştırmacılar, Tahir ile Zühre hikayesinin, Kazak destanının bir varyantı olduğunu öne sürmüştür. Gerçekten de Kazakistan’da yayınlanan Kozı Körpeş ve Bayan Suluv destanı ile Tahir ile Zühre hikayesi arasında büyük benzerlikler bulunmaktadır.

Kozı Körpeş – Bayan Suluv Destanı, Kazak ve genel olarak Türk dünyasının en eski ve en ünlü aşk destanlarından biridir. Kökeni çok eski çağlara dayanır ve sözlü edebiyat geleneği içinde nesilden nesile aktarılmıştır. Destan, aynı zamanda Kırgız, Başkurt ve Tatar halkları arasında da farklı varyantlarla bilinmektedir.

Kozı Körpeş – Bayan Suluv Destanın Konusu

Destan, birbirine âşık iki genç olan Kozı Körpeş ve Bayan Suluv’nun trajik aşkını anlatır. Hikâyenin temel kurgusu şu şekildedir:

• Kozı Körpeş ve Bayan Suluv, doğmadan önce aileleri tarafından birbirine söz verilir. Ancak Kozı Körpeş’in babası erken ölür ve bu söz unutulur.

• Kozı Körpeş büyüyüp delikanlı olduğunda, Bayan Suluv’un güzelliği ve ona olan çocukluk sözleşmesi hakkında bilgi alır. Onu görmek için yola çıkar.

• Bayan Suluv da Kozı Körpeş’i görmeden ona âşık olur. Ancak onun yokluğunda, Bayan Suluv’a başka bir adam, Kodar talip olur.

• Kozı Körpeş, Bayan Suluv’u almak için geldiğinde, Kodar ona düşman olur ve Kozı Körpeş’i öldürerek onun yerine Bayan Suluv’u zorla eş olarak almak ister.

• Ancak Bayan Suluv, intikam almak için Kodar’ı bir hileyle öldürür ve sonunda Kozı Körpeş’in mezarına kendini feda ederek canına kıyar.

Tahir ile Zühre hikâyesine gelirsek, doğmadan önce birbirine söz verilmiş ancak kavuşmaları engellenmiş iki âşığın trajik aşkını anlatır.

1. Doğum ve Sözleşme: Zengin bir bey ile bir vezirin çocukları olmaz. Bir dervişin duasıyla ikisi de çocuk sahibi olur. Erkek çocuğa Tahir, kız çocuğa ise Zühre adı verilir. Aileler, çocukları doğmadan önce birbirine söz verir ve birlikte büyütürler.

2. Aşkın Başlangıcı ve Ayrılık: Tahir ve Zühre birlikte büyürken birbirlerine âşık olurlar. Ancak Zühre’nin annesi, Tahir’in fakir bir vezir çocuğu olmasını bahane ederek evlenmelerine karşı çıkar. Tahir saraydan uzaklaştırılır ve sürgüne gönderilir.

3. Ayrılık Acısı ve Engeller: Zühre, Tahir’den ayrı kalmaya dayanamaz, sürekli onu düşünerek hastalanır. Tahir sürgünde büyük sıkıntılar çeker, Zühre’ye kavuşma umudunu kaybetmez. Zühre’nin ailesi, onun başka biriyle evlenmesini ister, ancak Zühre bunu kabul etmez.

4. Dramatik Son: Tahir, Zühre’ye ulaşmak için geri döner ancak padişah tarafından öldürülür. Zühre, sevdiğinin ölümüne dayanamaz ve onun mezarı başında can verir. İkisi de sonsuz aşkta birleşerek efsaneleşir.

Değerli hocam Prof. Dr. Fikret Türkmen’in bu eseri, Tahir ile Zühre hikayesinin bilinen 24 farklı varyantını bir araya getirerek inceleyen ilk akademik çalışmadır. Bu çalışma, hikayeyi sadece Anadolu sahası ile sınırlamamakta, Anadolu dışındaki Türk boyları ve hatta Ermeni, Arnavut gibi Türklerle yakın kültüre sahip topluluklardaki rivayetleri de değerlendirmektedir. Kitapta altı temel bölüm bulunmaktadır:

1. Hikayenin Varyantları ve Yapısı: 12 epizot halinde tüm varyantlar karşılaştırılarak ortak bir iskelet çıkarılmış ve hikayenin tarihsel gelişimi incelenmiştir.

2. Şiirlerin Analizi: Hikayedeki şiirler, yapı ve muhteva bakımından detaylı bir şekilde incelenmiştir.

3. Hikayenin Kaynağı ve Oluşumu: Tahir ile Zühre hikayesinin tarihi kökenleri ve oluşum süreci ele alınmıştır.

4. Motif Analizi: Hikayedeki motifler, halk edebiyatındaki diğer eserlerle karşılaştırılarak Stith Thompson’un Motif Index of Folk-Literature eseriyle de ilişkili olarak değerlendirilmiştir.

5. Hikayenin Etkileri: Tahir ile Zühre’nin halk ve aydınlar üzerindeki etkileri incelenmiştir.

6. Metin Yayınları: Bulunan tek yazma metin ve halk ıçinde yaşayan sözlü varyantlar verilmiştir.

Kitap, Tahir ile Zühre hikayesini sadece edebi bir eser olarak değil, aynı zamanda tarihsel ve sosyokültürel bir fenomen olarak da ele almaktadır. Bibliyografya, indeks ve detaylı motif analizleriyle halk edebiyatına ışık tutan bu eser, hem akademisyenler hem de halk edebiyatına ilgi duyan okurlar için çok kıymetli bir başvuru kaynağı niteliğindedir.

Bu değerli eseri bizlere kazandırdığı için Prof. Dr. Fikret Türkmen’e ve yayınlanmasını sağlayan Kapı Yayınevi’ne tekrar teşekkür ediyorum. Tahir ile Zühre’nin halk edebiyatına olan katkısını daha iyi anlamak için okurların bu eseri mutlaka incelemelerini tavsiye ederim.

Prof. Dr. Abdulvahap Kara