ҰЛЫ АЛТАЙДАН – АНАДОЛЫҒА ЕРКІНДІК ЖОЛЫНДАҒЫ КӨШ ТУРАЛЫ ФИЛЬМ ТҮСІРІЛМЕК
Түркияда тұратын қазақтардың ұзақ-салқар көш тарихына назар аударғанда, бұл көштің қазақтың еркіндік жолындағы теңдессіз ерлігі екенін көреміз. 1930 жылдардың екінші жартысында басталып, 1952 жылы Түркияда аяқталған осы көш көркем фильмге арқау болуда. “Aldongar Production” компаниясы фильмнің сценариін жазу үшін 20-22 қыркүйек күндері Алматыда бірқатар тарихшылар мен жазушылардың басын қосты.
Түркия қазақтарының көші туралы көркем фильм түсіріледі
ХХ ғасырдың басында төрткүл дүниенің бұрышына тарыдай шашылған қазақтар туралы кинотуынды түсіріледі. Бүгін Алматыда еліміз бен алыс-жақын шет елдік тарихшылардың басын біріктірген «Алдоңғар продакшн» ұжымы осылай мәлімдеді.
Жиын барысында кинотүсірушілер ғалымдардың фильм сценариіне қатысты пікірлерін тыңдап, нақты қай кезеңдегі оқиға желісін өрбітетіні жайында кеңес алды.
Нәтижесінде, фильмге негіз болып ХХ ғасырдың 1930-жылдарында Қытай еліндегі өзге халықтарды ұлттық және діни жағынан кемсіту алынатын болды. Сол заманда аз ұлт өкілдері, оның ішінде қазақтар да Алтайдан Ганьсу мен Синхайға қоныс аударды. 4 мыңдай қазақ оңтүстікке қарай жылжуды жалғастырып, тибеттіктермен соғыса жүріп, Үндістаннық Кашмир қаласына жетті.
Қиын-қыстау кезеңде көп адам жолда мерт болды. Дәл осы тарихи жайттарды таспаға түсіру үшін продакшн ұжымы Қытай, Моңғолия, Үндістан мен Түркияда түсірілім жасайды. Қазір ел тарихынан сыр шертетін туындының сценариі жазылып жатыр.
Әбдіуақап Қара, тарих ғылымдарының докторы, профессор:
Біз бұл фильмді тек қазақ халқына, түркі халықтарына емес, әлем елдеріне көрсетуді қалаймыз. Жаһандық фильм болуы керек. Ол үшін біз бар құндылықты осы фильмде көрсетуіміз керек.
Әйгерім МУСИНА
JANA KİTAP: TÜRKİYA QAZAQTARI
Ötken jılı B.K. Qalşabayeva men A.Q. Beysegulova Istambulda Türkiya qazaqtarının tariyqı men mädeniyeti tuvralı zerttev jürgizgen edi. Mine bul zerttevler jaqında Almatıda El-Farabi Ulttıq Universitetinde kitap bolıp şıqtı. Kitap jalpı tört bölimnen turadı:
1. Türkiya qazaqtarınıñ etniykalıq tariyqı
2. Türkiya qazaqtarınıñ qonıstanuv tariyqı
3. Türkiyadağı qazaq diyasporasınıñ etnomädeniy muraları
4. Türkiyadağı qazaq diyasporasınıñ ädet-gurıp, salt-dästürindegi erekşelikter
Kitapta sonımen Türkiya qazaqtarının toyları men qol önerlerine qatıstı türli tüsti fotolar da berilgen. Etnomadeniyet zerttevşi qazaq ğalımdarınıñ Türkiya qazaqtarı tuvralı alğaşqı zerttev kitabı retinde tariyqqa ötken osı kitaptıñ avtorları B.K. Qalşabayeva men A.Q. Beysegulovağa osınday eñbekti jarıqqa şığarğandarı üşin alğısımdı aytamın sonday-aq tabıstı zerttevleriniñ jalğasa berüvine tilektespin.
Abdulvahap Kara
TÜRKİYE VE AVRUPA KAZAKLARININ AKSAKALI HAKKA YÜRÜDÜ
Geçtiğimiz Cuma günü Almanya’nın Münih şehrindeki evinde kalp krizi geçirdikten sonra hastaneye kaldırılan Hacı Şerif Nayman aksakal bugün mübarek Ramazan ayında, Kadir gecesinin gündüzünde Almanya saati ile 18.45 sularında vefat etti. Sadece Türkiye ve Avrupa değil, atayurt Kazakistan ve dünyanın başka ülkelerindeki tüm Kazaklar tarafından tanınan ve sevilen merhum atamıza Allah’tan gani gani rahmet diliyorum. Mekanı cennet olsun. Geride kalan ailesine, çocuklarına başsağlığı ve sabır diliyorum.
Cenazesinin bir iki gün içinde Istanbul’a getirilip Güneşli Kazakenttegi aile mezarlığına defnedileceği bildirildi.
ШӘРІП НАЙМАН АҚСАҚАЛ ДҮНИЕ САЛДЫ
Өткен жұма күні Германияның Мюнхен қаласындағы үйінде жүрегі ұстап ауруханаға жаткызылған Қажы Шәріп Найман ақсақал бүгін қасиеті ораза айының қадыр түнінің күндізінде Германия уақты бойынша сағат 18.45-те өтті. Тек Түркия мен Еуропа емес, атамекен Қазақстан және басқа бүкіл дүниежүзіндегі қазақтарының ардақтысы бола білген Шәріп Найман ақсақалдың дүниеден қайтуымен Түркия және Еуропа қазақтары орны толмас қазаға ұшырады. Марқұм атамызға Алладан иман тілейміз. Барған жері ұжмақ болғай! Бала-шағасына жақын туыстарына көңіл айтып қайғыларына ортақтасамыз. Ақсақалдың сүйегінін бір екі күн ішінде Түркияға әкеліп Ыстамбұл Гүнешлі Қазақкент аулындағы отбасылық бейітке жерленетіні хабарланды.
Аталары Шығыс Қазақстан Қатонқарағайдан шыққан және Әбдікәрім Болыстың ұрпағы болған Шәріп Найман 1932 жылы Алтайда туылған. 1938 жылы Алтайдан ауа көшіп Тибет-Гималая асқан Елісхан батыр бастаған көшпен 1940 жылы Үндістанға барған Шәріп қажы бұл жерде 1967 жылға дейін тұрақтаған. Кейін Ыстамбұлға келген, одан Германияның Мюнхен қаласына өткен Шәріп Найман ақсақал басынан көптеген тауқыметтерді өткізген. Мюнхен қаласында қонақжайлылығымен танылған және қазақ десе ішкен асын жерге қоятын ақсақал қалаға қыдырып келген қонақтарға кең дастарқанынан дәм татқызбай жібермейтін.
Қазақстан 1991 жылы тәуелсіздік алғанда жүрегі жарыла қуанған Шәріп Найман дүниежүзі қазақтарының 1992 жылғы тұңғыш құрылтайға, одан кейінгі 2000 жылғы Түркістан құрылтайына және 2005 жылғы Астана құрылтайына қатысқан еді.
1994 жылы Германияның Мюнхен қаласында өткен Еуропа қазақтарының тұңғыш құрылтайына демеуші болған ақсақал одан кейін ұйымдастырылған Еуропа қазақтарының кіші құрылтайларына да үзбей қатысып тұрды.
Қазір ақсақалдың балалары, немере-шөберелері Германия мен Түркияда өмір сүруде.
Кеше және бүгін сұлқ жатқан марқұмға бүкіл Мюнхен қаласындағы қазақтар неміс дәрігерлерінің ұлықсат етуімен барып қоштасып шыққан. Жақын туыстары соңғы дәмін бергенше басында тұрып Құран оқыған және иман айтқан.
“Отанды сүю иманнан” деп отыратын Шәріп Найман ақсақал елінің және халқының қалаулысы бола білді. Халқына жаққан адамның Құдайға да жағатыны хақ. Атамыздың топырағы торқа, барған жері ұжмақ болғай!
Әбдіуақап Қара – Ыстамбұл
Анадолыдағы ағайын
Осыдан бір жыл бұрын өзімнің жақын досым Бағай Назарбай Ыстамбұлға барып, белгілі ғалым, профессор Абдулуақап Қарамен танысып, ол кісіде Түркия қазақтарының ішінен шыққан Сармолла және Жармұхаммед атты күйшілер туралы деректердің бар екенін айтып келді. Кейін Ыстамбұлға барғанымда ол кісімен таныстым.
Ұшақтан түсе салысымен Абдулуақап Қара мырзаға хабарласып, ертеңіне кездесетін болып келістік. Профессор Абдулуақап Қара – әлемдік деңгейдегі белгілі ғалым, былтыр ғана Мұстафа Шоқайды зерттеп, Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде кітабының тұсаукесерін өткізген. Қазақ дегенде ішкен асын жерге қоятын ұлтжанды ғалым Ыстамбұлдағы Мирмар Синан университетінде тарихтан дәріс оқиды екен. Ертесі түс ауған уақытта Әбекеңмен бір шайханада кездесіп, әңгіме-дүкен құрдық. Ол кісі маған Сармолла күйші жайлы біраз мағлұматтар бере келе, Сармолла күйші мен оның шәкірті Жармұхаммед хафыз (хафыз – құранды жатқа білетін адам, қазақтар афыз деп кеткен) тартқан халық күйлерінің үнтаспасын беретін болып келісті. Осы кездесу барысында Жармұхаммед туралы да біраз әңгіме қозғалды.
TÜRKİYE’DEKİ KAZAKLAR HAKKINDA ARAŞTIRMALAR
10.000 ile 15.000 arasında olduğu tahmin edilen Türkiye’deki Kazak Türkleri, Türkiye’ye ilk olarak 1952 yılının sonlarına doğru gelmeye başladılar. Türkiye’ye yapılan bu göç gelişi güzel olmadı. Onlara bu göç esnasında Elishan Elifoğlu, Osman (Taştan) Teyci Zayıfoğlu, Sultan Şerif Zuvkaoğlu, Hüseyin Teyci Tölevbayoğlu, Alibek Rahimbekoğlu, Delihan Canımhanoğlu Canaltay gibi liderler öncülük etti.
Kazakların Türkiye yerleşmesinden sonra geçen yarım asırlık dönemde, onlar hakkında bir çok araştırmalar yapıldı. Kazakların kendi içinden çıkan yazarlar da Kazakların tarihi ve örf-adetleri konusunda kitaplar neşrettiler. Kazakların Türkiye’ye yerleşmelerinden itibaren bu güne kadar yapılan bu araştırmaları 4 safhada ele alabiliriz:
- Kazakları dünyaya tanıtma;
- Kazakların kendilerini Türk halkına ve kendi nesillerine tanıtması;
- Kazakların Türkiye’deki yaşantısını inceleme;
- Türkiye’deki Kazakların kendilerini Kazakistan’a tanıtması.
Şimdi bu dönemleri ayrı ayrı ele alarak, yapılan çalışmaları gözden geçirebiliriz.
Ыстамбұлда балалар үшін тіл және мәдениет орталығы ашылды
Орталықтың ашылу рәсімінде сөйлеген сөзінде Қазақстан Анқара елшісі Жансейіт Түймебаев Түркиялық жастардың ана тілдерін білуі тек ұлттық ерекшеліктерін сақтауына ғана емес, сонымен қатар олардың жұмыссыз қалмауларына да септігін тигізетініне баса көрсетті. Түймебаевтың айтуынша, күні бүгінге дейін қазақ тілінен түрік тіліне, түрік тілінен қазақ тіліне мықты ілеспе аудармашылар жоқ болып отыр. Ал орыс тілінен түрік тіліне, немесе түрік тілінен орыс тіліне аудармашылар болса табылуда. Сондықтан Түркиялық жастардың осы екі тілді еркін менгерулері олардың министрліктерде және ірі саудалық компанияларда жұмыс табуына қолайлық туғызады. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың үш тұғырлы тіл саясаты негізінде Қазақстанда жастардың қазақ, орыс және ағылшын тілдерін меңгеріп жатқанын атап өткен Елші, Түркиялық жастардың да қазақ, түрік және ағылшын тілдерін үйренулеріне әбден болатынына көрсетті.
АЛҒЫСҚА БӨЛЕНГЕН АДНАН МЕНДЕРЕС
2012 жылы қазақтардың Түркияны қоныстануына 60 жыл толды. Осыған орай Түркиялық қазақтардың өкілдері үстіміздегі жылдың наурыз айында 1950-1960 жылдары басминистрлік қызметін атқарған, белгілі мемлекет қайраткері Аднан Мендерестің Стамбұлдағы кесенесіне барып әруағына тағзым етіп Құран оқыды. Сөйтіп олар түрік халқына деген ризашылықтарын білдірді. Қазақтардың 60 жылдықта Басминистр Аднан Мендерес кесенесіне келіп тағзым етулері кездейсоқ емес еді. Өйткені қазақтарды Түркияға қабылдаған қаулы Мендерес басшылығындағы түрік үкіметінің 1952 жылдың 13 наурыз күнгі жиналысында қабылданған болатын.
«Қараоғлан» фильміндегі қазақтар
Ғаламтордың ең үлкен әлеуметтік желілерінің бірі Facebook деп аталады. Содан Түркия қазақтарының сол елдегі тарихи киноға түскені туралы ақпаратты көзіміз шалып қалды. Фильм сонау 1965 жылы өмірге келген екен. Ғажабы сол, онда әйгілі Мұстафа Өзтүріктің әкесі де ойнапты. Тағы бір қызығы, бізге соңғы он жылдың бедерінде жеткен «Қаражорға» биін қандастарымыз 46 жыл бұрын осы фильмде орындапты.Оқиға қалай болып еді? 1965 жылы киноға түскен қандастарымызды қазір кім біледі? Міне, осы сұрақтарға жауап алу үшін Ыстамбұлдағы Мимар Синан университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы Әбдуақап ҚАРАМЕН тілдесіп, әңгімелеп беруін өтінген едік.